“सहकार महर्षीचे शिल्पकार” मा. आमदार जयंतभाई पाटील

देशातील सर्वोत्तम जिल्हा बँकेचे अध्यक्ष मा.आमदार जयंतभाई पाटील 

भविष्यात जर भारताच्या सहकार क्षेत्राचा इतिहास लिहिला गेला, तर त्या इतिहासाची सुरुवात जयंत पाटील यांच्या योगदानापासूनच करावी लागेल तेव्हाच तो इतिहास पूर्ण होईल. कारण त्यांनी रायगड जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँकेच्या अध्यक्ष या नात्याने केलेले काम हे केवळ राज्यापुरते मर्यादित नाही, तर देशाच्या सहकार क्षेत्रासाठीही आदर्शवत आणि मार्गदर्शक ठरले आहे. त्यांचे योगदान इतके व्यापक, दूरदृष्टीपूर्ण आणि मूलगामी आहे की त्याशिवाय सहकाराचा प्रवास पूर्णच होऊ शकत नाही. त्यांनी केवळ सहकारी संस्था वाचवल्या नाहीत, तर त्या सक्षम बनवल्या, नफ्यात आणल्या आणि एका नव्या यशस्वी सहकार पॅटर्नची निर्मिती केली ज्याला आज ‘रायगड पॅटर्न’ म्हणून देशभर मान्यता मिळते आहे. त्यांच्या नेतृत्वाखाली सहकारी संस्था या केवळ शासकीय धोरणांचे अनुकरण करणाऱ्या संस्था राहिल्या नाहीत, तर त्या नव्या युगाशी सुसंगत, शाश्वत आणि लोकाभिमुख व्यवस्थापनाचे प्रतीक ठरल्या.”

पॅक्स संस्थांचे पुनरुज्जीवन आणि रायगड पॅटर्नची निर्मिती

जयंत पाटील रायगड जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँकेचे अध्यक्ष म्हणून १९९७ साली निवडून आले, तेव्हा त्यांनी सर्वप्रथम लक्ष केंद्रित केले ते जिल्ह्यातील विविध कार्यकारी सहकारी सेवा संस्था (PACS) या सहकार व्यवस्थेच्या मुळाशी असलेल्या घटकांकडे. त्यावेळी हे लक्षात आलं की पॅक्स संस्था निष्क्रिय, आर्थिकदृष्ट्या अकार्यक्षम आणि लोकांच्या अपेक्षांपासून फार दूर गेल्या होत्या. त्यांच्या संख्येत वाढ होत होती, पण गुणवत्ता, व्यवहारक्षमता आणि शाश्वततेचा अभाव स्पष्ट जाणवत होता. जयंत पाटील यांनी धोरणात्मक विचार करत सांगितले की संख्येच्या वाढीपेक्षा कार्यक्षमतेत वाढ आवश्यक आहे. त्यांनी धोरण राबवलं – “संख्या कमी, पण परिणामकारकता अधिक”. पॅक्सची एकात्मिक पुनर्रचना करून 473 संस्थांपैकी 171 आणि 126 संस्था कार्यक्षम बनवण्याचे उद्दिष्ट त्यांनी पूर्ण केले. त्यांनी कामात सूत्रबद्धता आणली, प्रशासकीय खर्च कमी केला. संस्थांना चालना देण्यासाठी एका अभिनव उपाययोजना म्हणून बँकेचा कर्मचारी सेक्रेटरी म्हणून पॅक्समध्ये नेमण्याचा प्रयोग केला, ज्यामुळे संस्थांची गुणवत्ता वाढली, निर्णय प्रक्रियेत पारदर्शकता आली आणि संस्था नफ्यात येऊ लागल्या.

त्याकाळी काही सरकारी पातळीवर या निर्णयांना विरोधही झाला, परंतु जयंत पाटील यांचा विश्वास स्पष्ट होता – “जिल्ह्यातील शेतीप्रधान जनता ही केवळ सहकार्याची हकदार नसून, तिला आधुनिक बँकिंग सुविधा आणि आत्मनिर्भरतेच्या संधी मिळाल्याच पाहिजेत.” त्यांनी अधिकाऱ्यांना, सहकारी संस्थांना आणि शेतकरी नेत्यांना विश्वासात घेत संपूर्ण जिल्हा सहकार चळवळीत सहभागी करून घेतली, गोपीनाथ मुंडे उपमुख्यमंत्री असताना, त्यांनी ४% दराने शेतकऱ्यांना कर्जपुरवठा करण्याची योजना जाहीर केली होती. त्यावेळीही अनेक आर्थिक आणि प्रशासकीय शंका उपस्थित झाल्या होत्या. पण जयंत पाटील यांनी त्या विरोधांना सामोरे जात ही योजना प्रभावीपणे राबवली, ज्याचा फायदा थेट शेतकऱ्यांना झाला. या अनुभवाच्या बळावरच पुढे संपूर्ण महाराष्ट्रात ‘शून्य टक्के व्याजदराने’ कर्जपुरवठा सुरू झाला.

वैद्यनाथन समितीच्या शिफारशी या २००५ नंतरच्या कालखंडात लागू झाल्या, पण विशेष म्हणजे -जयंत पाटील यांनी त्या शिफारशी लागू होण्याच्या आधीच त्यात अपेक्षित बदल आणि सुधारणा प्रत्यक्षात आणल्या होत्या. त्यांनी “रायगड पॅटर्न” तयार केला होता ज्यामध्ये पारदर्शकता, माहिती तंत्रज्ञानाचा वापर, कार्यक्षम आर्थिक धोरणे, वसुलीतील शिस्त आणि शेतकऱ्यांशी थेट संवाद यांचा समावेश होता. हा पॅटर्न इतका यशस्वी ठरला की पुढे तो राज्यभरात अनुकरणीय ठरला.

आज देशात व राज्यात अनेक ठिकाणी जिल्हा बँका अडचणीत सापडलेल्या दिसतात. पण अशा परिस्थितीतही रायगड जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँकेने ७००० कोटी रुपयांच्या व्यवसायापर्यंत मजल मारली आहे. ही केवळ आकड्‌यांची प्रगती नाही, तर जयंत पाटील यांच्या नेतृत्वातील एक विश्वासू आणि समर्पित संचालक मंडळाच्या सामूहिक प्रयत्नांची यशोगाथा आहे. त्यांनी प्रत्येक टप्प्यावर संचालक मंडळाला विश्वासात घेतले, निर्णय प्रक्रियेला पारदर्शकता दिली आणि बँकिंगच्या शिस्तीचे पालन करत रायगड बँकेला एक आदर्श सहकारी बँकेच्या रूपात उभं केलं.

संगणकीय क्षेत्रातील क्रांतिकारक नेतृत्व

2000 साली Y2K संकटाच्या पार्श्वभूमीवर, जयंत पाटील यांनी रायगड जिल्हा सहकारी बँकेच्या बँकिंग सेवेचा संपूर्ण ढाचा बदलण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी बँकेसाठी TBA (Total Branch Automation) मॉडेलवर आधारित संगणकीकृत सेवा सुरू केली, आणि त्यातून सहकार क्षेत्रात तंत्रज्ञानाची मुहूर्तमेढ रोवली गेली. 2008 साली रायगड बँकेने कोअर बँकिंग सिस्टीम (CBS)
पूर्णत्वास नेली आणि त्या वेळी संपूर्ण राज्यात अशी कामगिरी करणारी पहिली जिल्हा बँक ठरली. पुढे जाऊन बँकेने स्वतःचे Data Center उभारले, हे आजही अनेक सरकारी व सहकारी बँकांसाठी मार्गदर्शक उदाहरण ठरते.

जयंत पाटील यांच्या पुढाकारातून देशातील पहिलं KCC डेबिट कार्ड रायगड जिल्हा बँकेने शेतकऱ्यांना दिलं, आणि अशा प्रकारे सहकार क्षेत्रात खरी डिजिटल क्रांती त्यांनी घडवून आणली. आज रायगड जिल्हा बँकेने विविध कार्यकारी सहकारी संस्थांचंही संगणकीकरण पूर्ण केलं असून, देशात ही प्रक्रिया पूर्ण करणारी ती पहिली जिल्हा बँक ठरली आहे.

या बँकेने केवळ संगणक नाही तर QR कोड पेमेंट, IMPS, RTGS, NEFT सारख्या अत्याधुनिक सेवा सुरू करून, स्वतःचा डिजिटल अॅप विकसित केला तोही प्रायव्हेट बँकांच्या तोडीसतोड, वापरण्यास सुलभ आणि सुरक्षित. ग्राहकांच्या दैनंदिन व्यवहारांना गती देणं, खात्यांमध्ये पारदर्शकता राखणं आणि सुरक्षिततेच्या बाबतीत शून्य तडजोड हे बँकेचं धोरण बनलं आहे. या सगळ्या नवकल्पना, सेवा आणि धोरणांचा केंद्रबिंदू होता – जयंत पाटील यांचा स्पष्ट विश्वास की “जे काही ग्राहकांच्या हिताचे आहे, जे काही आधुनिक काळाची गरज आहे, ते केवळ सुचवायचं नव्हे, तर ते करुन दाखवायचं!” त्यांनी केवळ संचालक मंडळाला मार्गदर्शन केलं नाही, तर स्वतः पुढे येऊन सर्व निर्णयांची जबाबदारी घेत, सहकार क्षेत्रात आधुनिक तंत्रज्ञानाची प्रगल्भ दिशा निर्माण केली जी आज अनेक बँकांसाठी अनुकरणीय ठरते आहे.

सहकारात अढळ स्थान एक यशस्वी प्रवासाचा गौरव

जयंत पाटील यांचं सहकार क्षेत्रातील योगदान इतकं मूलगामी, दूरदृष्टीपूर्ण आणि प्रभावी आहे की आजही त्यांच्याकडे कोणतंही औपचारिक पद नसताना राज्याचे सहकार मंत्री स्वतः त्यांना

भेटायला रायगड बँकेत येतात. ही बाब त्यांच्या सहकारातील “सत्ते”ची नव्हे, तर “श्रद्धे”ची साक्ष आहे – ज्यामुळे ते हजारो सहकारी कार्यकर्त्यांच्या मनात आदराचं स्थान मिळवतात. जसे अंतराळात राकेश शर्मानंतर भारताच्या यशाचा नवा अध्याय शुभांशू शुक्ला यांनी लिहिला, तसेच सहकाराच्या आकाशात जयंत पाटील यांचं नाव अढळ, तेजस्वी आणि प्रस्थापित झालं आहे. रायगड जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँकेची प्रगती हा त्यांच्या नेतृत्वाचा परिणाम आहे – केवळ आर्थिक आकड्यांमध्ये नव्हे, तर व्यवस्थापनातील शिस्त, पारदर्शकता, नवकल्पना, लोकाभिमुखता आणि डिजिटल परिवर्तन या सगळ्यांत रायगड बँकेने राज्यात एक उच्च प्रतीचा आदर्श तयार केला आहे. आज ही बँक नफ्यात आहे, नावीन्यपूर्ण सेवा देते आहे, ग्रामीण अर्थकारणाला बळकटी देते आहे आणि हे सर्व शक्य झालं आहे जयंत पाटील यांच्या निष्ठावान, अभ्यासू आणि सर्वसमावेशक दृष्टिकोनामुळे. त्यांनी केवळ सहकारी संस्था चालवल्या नाहीत त्यांनी त्या संवेदनशीलतेने उभ्या केल्या, शाश्वततेने चालवल्या आणि आधुनिकतेने सुसज्ज केल्या. त्यामुळेच आज ते केवळ नेते नाहीत, तर खऱ्या अर्थाने “सहकार महर्षीचे शिल्पकार” ठरले आहेत.

जयंत पाटील यांच्यासारख्या सहकार शिल्पकारासोबत मुख्य कार्यकारी अधिकारी या नात्याने काम करण्याची संधी मला मिळत आहे, हे केवळ एक पद नसून माझ्यासाठी आणि संपूर्ण सहकार व्यवस्थेसाठी एक मोठा सन्मान आहे. त्यांच्या सहवासातून मला सहकारातील नव्या दृष्टीकोनात, काम करण्याची संधी मिळते. जयंत पाटील यांच्या नेतृत्वाखालील प्रत्येक निर्णयामागे केवळ धोरण नसते, तर त्यामागे अनुभव, सामाजिक जाण आणि भविष्यकालीन बांधिलकी असते हीच त्यांची खरी शक्ती आहे. त्यांच्या ७०व्या वाढदिवसानिमित्त मी त्यांना हार्दिक शुभेच्छा देतो उत्तम आरोग्य, अढळ ऊर्जा आणि अनेक वर्षे सहकार क्षेत्रासाठी त्यांचे मार्गदर्शन लाभावे, हीच प्रार्थना.

भविष्यात आम्ही रायगड जिल्हा बँकेच्या माध्यमातून सहकारात एक नवा युगप्रवेश घडवू, अशी आशा आणि निर्धार आहे आणि त्या प्रवासात जयंत पाटील यांचे नेतृत्व आमच्यासाठी दिशादर्शक दीपस्तंभ ठरेल, याबाबत शंका नाही.

मंदार वर्तक मुख्य कार्यकारी अधिकारी रायगड जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँक लि., अलिबाग